Türk “Milli” Burjuvazisi Nasıl İnşa Edildi?

Fırat Yazgan

1. Bölüm

İttihat Terakki'nin önde gelenlerinden bazıları

Olağanüstü koşullar olağanüstü fırsatlar ve cüretkâr adımlar için olanaklar yaratır muktedirlere. İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı yılları, Devlet-i Aliyye’yi kurtarmayı hedefleyen ve devletin siyasal egemenliği altında tepeden bir burjuva sınıfı yaratmayı hayal eden İttihatçı asker-sivil bürokrasiye önemli fırsatlar sundu. Bu fırsatlar kimi halkları yok etmek, yerlerinden yurtlarından etmek pahasına olsa da, gayrimüslimlerin elindeki sermayenin gasp edilmesiyle ve bu sayede yeni bir “milli” burjuva sınıfının yaratılmasıyla sonuçlandı. Devletin yüksek kademelerinde yer alan asker-sivil bürokratik yönetici elit devletin varlığını sürdürebilmesi için “milli” bir burjuva sınıfı oluşturmak gerektiğini düşünüyordu.

Bir taraftan Osmanlı tebaasındaki farklı milletler ulusal bağımsızlıkları için isyanlara ya da bağımsızlıklarını ilan etmeye başlamışken, devletin “asli sahipleri” bu dağılmaya karşı hangi yöntemler geliştirmeye çalışacaklardı? Turancıların önde gelen ideologlarından Yusuf Akçura, bu “kurtarıcılar” arasında tartışılan düşünceleri Üç Tarz-ı Siyaset adlı çalışmasında özetleyip, Osmanlıcılık, İslamcılık gibi fikirlerin çözüm olmadığına kanaat getirmiş ve en sonunda Türkçülük düşüncesinin tek çıkış yol olduğunu savunmuştu. Bu düşüncedekiler özet olarak, devleti kurtarmak için Türkçülük temelinde bir ulus ve milli sermaye sınıfı yaratmak gerektiğini söylüyorlardı.

Fakat o yıllarda devletin tüm teşviklerine rağmen toplam özel sermayenin ancak yüzde 20’si Türk-Müslüman kesiminin elindeydi. İşte İttihatçı devlet kliği, bu durumu tersine çevirmek için harekete geçmiştir. Tüm öfkesini ve kinini 1912’de gerçekleşen Balkan savaşları yenilgisiyle bilemişken, Birinci Dünya Savaşını ise kaybettiklerinin yanında fazlasını kazanacağı bir kumar, gayrimüslim nüfusu ve sermayesini tasfiye edeceği politik bir fırsat olarak görmüştür. Ancak şunu da söylemek gerekirse, İttihatçıların icraatlarıyla başlayan süreç Osmanlı’nın savaştan yenik çıkmasıyla sona ermemiş, tam tersine büyük oranda yine aynı kadrolardan oluşan Kemalistlerce devam ettirilmiş, sermayenin Türk-Müslüman sermayeye transferi süreklilik arz etmiştir.

Bu yazıda, geçmişteki sermaye aktarımının nasıl ve hangi süreçler içinde gerçekleştiğini tarihsel bağlamı içinde ele alacağız. Bugün dünyada kapitalizm, tarihsel bir krizle karşı karşıya ve buna bağlı olarak Üçüncü Dünya Savaşı yaşanıyor. Türkiye’de ise bir taraftan sermaye birikim süreci korkunç bir emek sömürüsü ve doğa talanı temelinde ilerlerken, diğer taraftan rejimin muhalif burjuva kesimlerden açık el koymanın yanı sıra ve türlü dümenlerle gasp ettiği sermayeyi yandaş sermaye gruplarına transfer ettiği görülüyor. İşte bu transferler, olağanüstü süreçlerin beraberinde getirdiği olağanüstü fırsatlar olarak değerlendirilmektedir.

Devlet-i Aliyye’yi kurtarma çabalarının geçmişi
Osmanlı’da sistemli ilk Batılılaşma hareketi II. Mahmut dönemiyle başlayıp Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı, I. Meşrutiyet (Kanuni Esasinin ilan edilmesi), II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet’in kuruluşuyla devam eder. Batı’daki teknolojik gelişmelerden geri kalmamak için ve onunla bağlantılı kapitalizm ile ilişkiler geliştikçe çeşitli reformlar yapmak zorunda kalır Osmanlı devleti. Fakat bu reformlar daha çok askeri ihtiyaçlar eksenindedir. Çünkü asıl amaç Batı karşısında sürekli yenilgi alan, toprak kaybeden, gerileyen Osmanlı’yı askeri alanda ilerletmek ve devleti kurtarmaktır. Bu süreçten Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar geçen sürede, asker-sivil bürokrat yönetici elitlerin kafasındaki düşünce “devleti nasıl kurtarırız” sorunudur. Özellikle Avrupa’daki gelişmeleri gören Osmanlı aydınları ve yönetici yüksek bürokrasi kendi biçare durumlarını daha net görüyor ve Osmanlı’nın girdiği birçok savaştan yenilgiyle çıkması, onların bu duruma karşı harekete geçmesini zorunlu kılıyordu. Bir Osmanlı yönetici aydını olan Ziya Paşa’nın Avrupa gezilerinde rastladığı manzarayı şu şiirinin iki mısrasıyla özetlemesi kendi eksikliklerini isabetli bir şekilde resmeder: “Diyar-ı küfrü gezdim beldeler kâşaneler gördüm/ Dolaştım mülk-i İslam’ı bütün viraneler gördüm.”

Osmanlı devletinin Batı’nın teknik ilerlemelerinden faydalanmak için 1800’lü yılların ortalarında Avrupa’ya gönderdiği askeri öğrenciler arasında devletin nasıl kurtarılacağı ile ilgili farklı düşünceler oluşmaya başlamıştı. 1870’lerde Avrupa’ya askeri eğitime ya da sürgüne gönderilmiş Osmanlı subayları ve aydınları buralarda kurdukları derneklerde buluşup birbirini etkiledi. Genç Osmanlılar olarak adlandırılan bu ilk aydınlar, çıkardıkları çeşitli dergi ve gazetelerde Abdülhamid rejimine karşı muhalefetlerini sürdürdüler. Namık Kemal, Ali Suavi, Ziya Paşa gibileri bunlardan bazılarıydı. Etkiledikleri geniş kesimler yoktu ama bu aydın hareketi, askerler arasında nispeten daha etkili olacak olan Jön Türklerin oluşmasına vesile oldu. Bu hareketin temel motivasyonu, üç kıtaya yayılmış Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı karşısında ayakta kalmakta zorlanması, dağılmakla yüz yüze kalması ve devletin kurtulması için neler yapılması gerektiği idi. Bahsedilen sorunlara cevap arıyor, tartışıyorlardı; özellikle Osmanlı’nın Balkan toprakları olan Selanik ve Manastır’da ordu içinde örgütlenmeye başlamışlardı.

II. Abdülhamid’in istibdat rejimine karşı muhalefetin öfkesi arttıkça, Jön Türklerin milliyetçi söylemleri daha çok karşılık buluyordu. Belli bir güce vardıklarında Abdülhamid’e karşı ordu içinde ayaklanmaya başladılar. Padişahın isyanı bastırmak için gönderdiği paşaları planlı siyasi cinayetlerle ortadan kaldırdıkları da oldu. Padişahtan istedikleri, 1877’de kaldırılan Meşrutiyetin yeniden ilan edilmesi ve anayasal düzenin kurulmasıydı. Meşrutiyetin doğrudan padişah tarafından ilan edilmesini istiyorlardı, aksi takdirde yaşanabilecek kaotik durumlarda Batı’nın müdahalesiyle karşılaşabilir ve devlet mekanizması daha büyük bir tehlikeye girebilirdi.

23 Temmuz 1908’de başlayan ve hızla yayılan askeri isyanları takiben, Padişah yetkilerini kısıtlayan Kanun-i Esasi’yi tekrar yürürlüğe koymak ve II. Meşrutiyeti ilan etmek zorunda kaldı. 1909’da II. Meşrutiyet’e karşı dini referanslı bir ayaklanma patlak verdiyse de, Selanik’ten gelen İttihat ve Terakki’nin (İT) kontrolündeki Hareket Ordusu tarafından bu kalkışma bastırıldı. Ayaklanmanın arkasında Abdülhamid’in olduğunu düşünen İttihatçılar derhal onu tahttan indirip Selanik’e sürgüne gönderdiler ve Abdülhamid’in 32 yıllık saltanatı son bulmuş oldu. Onun yerine sembolik olarak Sultan Reşat (V. Mehmet) getirildi. İpler yavaş yavaş İttihatçıların eline geçiyordu fakat henüz mutlak iktidarlarını kuramamışlardı. Bunun için yeni fırsatların, yeni olağanüstü durumların oluşması gerekiyordu.

23 Ocak 1913 günü Enver ve Talat Paşa liderliğindeki İttihatçılar bir askeri darbe tezgâhladı ve ünlü Bab-ı Ali Baskını ile iktidarı tamamen ele geçirdiler. Bu darbe ile Harbiye Nazırı (Savaş Bakanı) Nazım Paşa öldürülmüş, Sadrazam (Başbakan) Kamil Paşa zorla istifa ettirilmiş ve yerine Mahmut Şevket Paşa getirilmişti. İttihatçılar bu darbenin gerekçesini mevcut hükümetin Edirne’yi Bulgarlara bırakacağı iddiasına dayandırdılar. İkinci Balkan Savaşlarında, Balkan devletlerinin kendi aralarında girdiği kavgayı fırsat bilen İT hükümeti Edirne’yi geri aldı ve bunu bir siyasi ve askeri başarı olarak pazarlamayı başardı. Fakat devleti kurtarma çabaları bitmedi, çünkü her ne kadar siyasi olarak devlete hâkim olsalar da iktisadi olarak hâkimiyet gayrimüslimlerdeydi. İktisadi olarak hâkimiyetleri olmadıkça devleti kurtaramayacakları düşüncesi gittikçe ağırlık kazanmaya başlamıştı.

Gayrimüslimlerin durumu
Gayrimüslimlere ilk olarak Tanzimat Fermanıyla tanınan haklar, 1856 yılında ilan edilen Islahat Fermanıyla genişletildi. “Millet-i mahkûme” olarak nitelendirilen gayrimüslimlerin “millet-i hâkime” olan Müslümanlarla eşit haklar elde etmeleri kimi otorite sahiplerini rahatsız etmişti. “Sözgelimi zamanın devlet adamı ve vakanüvis Cevdet Paşa, 1856 tarihli Islahat Fermanı’nın [ilan edildiği günün] azınlıklar için bir sevinç, atalarının kanları pahasına elde ettikleri kutsal hakları kaybedişlerinin yasını tutan Müslümanlar içinse bir matem günü olduğunu belirtmiştir.”[1] Müslüman olmayanlar hem hukuken hem de toplumsal yaşamda Müslümanlarla eşit haklara sahip değillerdi, zaman zaman bu eşitsizlik had safhaya varıyor ve ayrımcılık aşağılamaya dönüşüyordu. Şimdiyse Osmanlı’nın bu üstünlük duygusu değişiyordu. Fakat Avrupa’da gelişen kapitalizmin yarattığı basınç bazı çözülmeleri zorunlu kılıyordu. Osmanlı egemenleri açısından durum şöyleydi: Bir taraftan Batı’nın ulaştığı teknolojik gelişmişliğe varılmak, ondan yararlanılmak ve bu temelde onunla iyi ilişkiler geliştirilmek isteniyordu fakat diğer taraftan Batı kültüründen rahatsızlık duyuluyordu. Ruh halleri, zaman zaman rüyasında eski gücünü görüp uyandıktan sonra gerçeklerle karşılaşınca, “biz nasıl bu duruma düştük” diye dövünüp kahrolan bir insanın ruh hali gibiydi.

Kapitülasyonların da etkisiyle Avrupalı kapitalistlerin Osmanlı topraklarındaki ağırlığı artıyor, gayrimüslimler üzerinden ticari ilişkiler derinleşiyordu. Gayrimüslimler bir taraftan yabancı sermayenin temsilciliğini yaparken diğer taraftan kendileri de önemli oranda sermaye birikimi sağlıyorlardı.Yabancı sermayenin fabrikalarında veya demiryolu inşaatlarında yöneticilik, mühendislik tarzı vasıf gerektiren işlerde Rumlar ya da Ermeniler çalıştırılıyor, vasıf gerektirmeyen angarya işlerde ise Müslüman Türkler çalışıyordu. Milliyetçilik akımının da etkisiyle bu durum bir öfke kaynağı teşkil ediyordu. Ama bu öfke daha çok kendilerini devletin asli sahibi gören asker-sivil yönetici kesime hâkimdi. Oysaki Asyatik despotik geleneklerinden dolayı özel mülkiyetin gelişmediği bu topraklarda ticaretle uğraşmak istemeyen, ticaretle uğraşanları da hakir gören kendileriydi. Gayrimüslimler gibi ticaretle uğraşmak aşağılayıcı bir şeydi ve onlara göre bir iş değildi. Devlet-i Aliyye’de Müslüman kesimler için en büyük kazanç yüksek asker-sivil bürokrasi içerisinde bir mevki edinmekti. İşte o zaman başlarına bir “devlet kuşu” konardı.

Yeni bir burjuva sınıfı yaratmanın ideolojisi
1900’lerin başlarında Kafkasya ve Kırım’dan gelen ilk Türkçüler (Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu, Hüseyinzade Ali) Osmanlı toprağına ayak bastıklarında henüz Türkçülük ideolojisi hâkim durumda değildi. Avrupa’da gelişen milliyetçilik akımları ve Rus Çarlığından gördükleri baskıların etkisiyle milliyetçi düşünceleri gelişmeye başlamıştı ve Türkçü milliyetçiliği öne çıkarıyorlardı. Bu gelenlerden kimilerinin aileleri burjuva sınıfındandı. Mesela Yusuf Akçura’nın babası Kırım’da fabrika sahibiydi.

Osmanlı’nın dağılma tehlikesi altında olduğunu gören bu burjuva aydınları, çeşitli Türk derneklerinde düşüncelerini yaygınlaştırıyorlardı. Türk Yurdu mecmuasında, özellikle 1910’larda kurtuluşun iktisat politikalarının geliştirilmesinde olduğunu ve bu temelde bir ulus-devletin oluşturulması gerektiğini yazıp çiziyorlardı. Yusuf Akçura’ya göre Türkler kendi içerisinden burjuva sınıfı yaratamazsa yalnız asker, memur olarak kalacaklar ve bu şekilde Batı karşısında uzun süre ayakta kalmaları mümkün olmayacaktı. “… zamanımız devletlerinin temeli burjuvazidir. Muasır büyük devletler, sanatkâr, tüccar ve bankacı burjuvaziye dayanarak teessüs etmiştir.”[2] “Eğer Türkler kendi içlerinden Avrupa sermayesinden de istifade ederek, bir sermayedar burjuva sınıfı çıkaramayacak olurlarsa, yalnız memur ve köylüden ibaret Osmanlı heyet‑i ictimaiyesinin muasır bir devlet halinde devamlı yaşayabilmesi zorlaşacak.”

[3]Aynı şekilde İttihatçıların önde gelen yöneticilerinden olan Küçük Efendi lakaplı Kara Kemal ise şunları söylüyordu: “Avrupa’da Hükümetler ya işçiye ya da burjuva tabakalarına dayanırlar. Güç anlarında güvenecekleri toplumsal desteğe sahiptirler. Biz hangi sınıfa dayanacağız?... Böyle güçlü bir sınıf Türkiye’de var mı? Bulunmadığına göre biz neden yaratmayalım?” Elbette Kara Kemal ilk olarak devletin imkânlarını ve zorbalığını kullanarak kendisini baştan yarattı ve önemli bir sermaye birikimi yaptı. Diğer taraftan bu tepeden burjuva sınıfı yaratma düşüncesi tam da Mehmet Sinan’ın yazı dizisinde detaylıca anlattığı despotik devletin zihin dünyasıyla uyumluydu. “Osmanlı devleti, devleti kendine mülk edinmiş bir sınıfa, yani bizim yönetici devletlû sınıf diye tanımladığımız bir bürokratlar aristokrasisine dayanıyordu. Devleti yönetmek de siyaset yapmak da bu devletlû sınıfın tekelindeydi.”[4] Toprakta özel mülkiyetin olmadığı Asyatik despotik üretim ilişkileri ve onun geleneğine sahip olan bu coğrafyada devlet, her şeyi belirleyen, karar veren bir merci idi. Hiçbir zaman devletsiz düşünemeyen ve sivil toplum olamayan bu toprakların insanının ise devlete karşı söylenecek hiçbir sözü yoktu ve böyle bir talebi de yoktu zaten. O, devletin buyruklarına uymakla mükellef olan bir varlıktı sadece. Yeni bir ulusal kimlik yaratılacaksa devlet, hangi kimlikler eritilecek ve bu yapının içinde hangileri dışlanacaksa yine devlet, bir burjuva sınıfı yaratılması gerekiyorsa yine devlet, hatta “komünizm” kurulacaksa da yine devlet karar verirdi!

Büyük toprak kayıplarının yarattığı kalıcı korkular, öfke ve kin
1911-1912 yılları arasında, Osmanlı bugünkü Libya topraklarında İtalya’ya yenilerek Afrika’daki son toprağı olan Trablusgarp’ı kaybetti. Bu olayın yönetici elit üzerindeki olumsuz etkisi sürerken asıl büyük darbe 1912 Birinci Balkan Savaşı olarak bilinen Yunanistan, Bulgaristan ve diğer Balkan ulusları ile girdiği savaşlardan geldi. Çünkü bu savaşta Osmanlı, hem nüfus olarak hem de ekonomik olarak en güçlü konumda olan Rumeli topraklarının yüzde 83’ünü, nüfusun ise yüzde 69’unu; Makedonya, Arnavutluk ve Selanik gibi en önemli kent ve bölgelerini kaybetti. Bulgarların Edirne’yi alıp Çatalca’ya kadar ilerlemiş olmaları devleti kendine mülk edinmiş sınıflarda ağır hasarlı bir korku bırakmıştı. Devleti kaybetmenin yarattığı psikolojik korkunun etkisi bugün de devlete sahip olanların zihinlerinde hâlâ dipdiri duruyor. O yıllarda, özellikle İstanbul’daki aydın ve yönetici elit arasında Bulgar ve Yunan halklarına, gayrimüslimlere çok büyük bir öfke ve kin oluşmuştu. Bu öfke ve kin Balkanlar’dan Anadolu’ya kitleler halinde göç eden Müslüman-Türklerin içinde de oluşturuldu ve ciddi bir intikamcı ruh hali biriktirildi İttihatçılar tarafından.

Bir Osmanlı vatandaşı olan Averof adlı varlıklı bir Rumun Balkan savaşlarında Balkan uluslarını desteklemek için Yunanistan’a yine kendi adını taşıyan Averof savaş gemisini hibe etmesi ve çok eskimiş Osmanlı donanmasının bu modern savaş gemisine karşı çaresiz kalması, bölgede savaşan orduya yardım götürememesi büyük bir hınç oluşturmuştu milliyetçi-ırkçı kesim arasında. Bu hınç 1913 ve 1914 yılında Ege bölgesinden sürülmek, kaçırtılmak istenen Rumlara karşı, Müslüman halkları milliyetçi duygularla kışkırtmak için bir bildiri içinde kullanıldı: “Ey Müslümanlar! Hanımlar... Efendiler! Sizlerle biraz hasbihal etmek istiyorum. Allah bir daha tekrarını göstermesin. Son Balkan muharebelerini hepimiz biliyoruz... yalnız can, yalnız İnsan değil, büyük memleketler, koca koca ülkeler de kaybettik. İskeçe, Kavala, Drama, Siroz, Selanik, Yanya, Manastır, Kosova, İşkodra... Bütün bu güzel vilayetleri kaybeden ve kendi memleketlerimizin üzerine düşman bayrakları diken kimin elidir biliyor musunuz? Kemal-i teessürle söyleyeyim: Bizim elimiz... Evet, kendi ellerimiz! Çünkü, Çanakkale Boğazı’ndan dışarı çıkamadık. Çünkü, Selanik’e, Adalara imdad edemedik. Çünkü, Yunan’a karşı koyamadık. Çünkü, karşımızda düşmanın Averof zırhlısı vardı. Bütün ülkesi, yalnız Rumeli’deki vilayetlerimizin hatta yarısı kadar bile olmayan Yunan hükümetinin Averof zırhlısı! (...) Evet, o küçücük, o miskin ve züğürt Yunan hükümeti kendisine kalsa, kabil değil böyle zırhlılar alamaz. Çünkü almak için para bulamaz. Fakat zırhlıyı alan hükümet değil, millet! (...) İşte Averof zırhlısını alan da Averof adında bir Rum. (...) Evet, bir Rum vatandaş! Yunan hükümetine koca bir harp kazandırdı ve bütün Yunanistan’ı bir buçuk misli büyüttü!...”

[5]İşte tam da bu intikamcı ruh hali İttihatçıların ileride gerçekleştireceği katliamlar, sürgünler ve mülkiyet gaspında bir kaldıraç işlevi görecekti. Osmanlı topraklarında yaşayan milyonlarca gayrimüslime büyük bir öfke biriktirilmişti ve bu biriken öfke, günü geldiğinde halkları birbirine düşman edecek şekilde kullanılacak, ellerindeki mülkler de ganimet olarak paylaşılacaktı. Dönemin ideologlarının, yazarlarının yazıları ve şiirlerine de yansımıştı bu kindar ve intikamcı ruh hali. Mesela milliyetçi yazarlardan Halide Edip Adıvar’ın dilinden Hristiyan nüfusa karşı düşmanca zehirli kelimeler dökülüyordu. Nasıl olurdu da düne kadar “hizmetçileri” olan Hıristiyan milletler koskoca Devlet-i Aliyye’yi aciz duruma düşürürlerdi! “Padişah ve Şehzademize” diyerek yazdığı mektupta şunları söylüyordu: “Padişahım! Büyük ecdadının kılıncı ve mübarek kanıyla alınan İstanbul’umuzun düşman ta kapısına geldi. Dünkü bahçıvanlarımızın çamurlu ayakları tarihin, altı yüz senelik tarihin şanu şerefini, dinû izzetini çiğnemek üzere kalkmış, Türk askerinin topunu, tüfeğini alıyor ve kendisinden büyük ordusunu, altı yüz senelik mertliğini, erkekliğini yeniyor!”[6] Mektubun sonuna doğru İstanbul’u alan Mehmet ile İstanbul’u verecek Mehmet’in aynı kişi olmaması için biçare Devletlû’suna adeta yalvarıyordu.

Turancı-Türkçülüğün ideologlarından Yusuf Akçura da Balkan savaşlarında Edirne’nin kaybedilmesi karşısında şöyle diyordu: “Ağla, yas tut yoldaşım! Edirne’mizi de elden çıkardık. Ağla ve Türklük gülünceye kadar gülme! Yalnız küsme, yılma! Bir kale verdin, bir ülke almaya, dünyalar kurmaya savaş! Kinini besle, ümidini kırma!” P. Risal mahlası ile yazan (İktisadiyyat Mecmuasının başyazarı) Tekin Alp, Osmanlı’nın özelikle Balkan yenilgisinden sonra “İsyankâr Gâvurlar” olarak adlandırdığı Hıristiyanların karşısında mazlum millet konumuna düştüğünü söylüyordu. Bu durumun onda nasıl bir öfke ve kıskançlık psikozu yarattığı, ırkçılıkla bezeli satırlarında görülüyordu: “Sağlam cemaat teşkilatı etrafına toplanmış gayrimüslimler mekteplerini ilerletiyor, toprak satın alıyor, kendilerine mahsus yerli sanayii ihya ediyor, Garplılarla temasta bulunuyor, ticarete dalıyorlardı. Ve böylece şayan-ı dikkat bir refah ve saadet kazanmışlardı… İyi talim ve terbiye görmüş müteşebbis ve faal bu gayrimüslimler, efendileri Türk’ü pek çabuk geride bıraktılar.”

[7]Tekin Alp, satırlarında ırkçı milliyetçi duygularını dışa vurmaya devam eder: “Adalardan gelen Rumlar, Türk elinden sahili alıp Türkü Anadolu’nun tozlu yaylalarına, çorak çöllerine atarken İngiltere şehirleriyle münasebat-ı ticarileri sayesinde zenginleşip sarraflık eden Ermeniler de şark tarafında (Türk’ü) onun yolunu keserler ve onu geriye iterler.” Tekin Alp, Cumhuriyet döneminde yazdığı “Türkleştirme” adlı kitabında 1900’lü yılların başlarındaki politikalara da atıfta bulunarak şöyle diyordu: “Ulusal bilinci yoktan yaratmak ya da ruhun derinliklerinden bulup çıkarmak gerekmişti. Şimdi ortada güneş gibi parlak ve gösterişli bir ulusal bilinç vardır ki, ona ısınmak isteyenlere ışık ve yaşam verir; ona ilgisiz kalanları şimdiden kovar atar.”[8] Fakat ileride görüleceği gibi tarihin bir cilvesi olsa gerek, Tekin Alp Yahudi olduğu için Varlık Vergisine tabi tutulmaktan geri bırakılmamış, vergiyi ödeyemediği için de Demirkapı Kampında “misafir” edilmişti.

Mehmet Emin Yurdakul da milliyetçi-ırkçı duygularla şunları yazmaktaydı: “Bir yabancı çehre var ki kendisinden hiç hoşlanmam. Her ne vakit onu görsem, bana karşı iki yılan gözü gibi alev saçar. Benim milli gururuma bir zehirli yara açar! Ey atamın huzurunda dize gelen alçak nesil. O alnında taşıdığın ejder başlı tunç tolganla kadın gibi ağladığın zamanları hatırla… Her kim benim Türk ruhuma dokunursa: Ona ölüm!” Gençleri milliyetçi duygularla doldurarak, “Evlatlarım, yedi-iklim, dört-bucak. Benim keskin kılıcımla titrerken. Bugün böyle hayvan gibi horlanmak, zincirlere hazırlanmak… Bu neden? Neden? Neden kölem olan milletler, bana demir vursunlar” diyordu. Bu yazıların birçoğu zaten Türk Derneği, Türk Yurdu Cemiyeti ve Türk Ocakları dergisinde yazılıyor ve tartışılıyor; milliyetçilik-ırkçılık damarlara zerk ediliyordu. İşte tüm bu söylemlere mukabil, İttihatçıların meşhur ideologlarından Ziya Gökalp bir şiirinde adeta “kurtuluşun bir anahtarı gibi, sermayenin el değiştirmesi çağrısı yapıyordu: “Bir ülke ki çarşısında dönen bütün sermaye / San’atına yol gösteren ilimle fen Türk’ündür. / Hirfetleri birbirini daim eder himaye; / Tersaneler, fabrikalar, vapur, tren Türk’ündür; / Ey Türk oğlu, işte senin orasıdır vatanın.”

“Yerli ve milli” sermayenin inşası için start veriliyor
II. Meşrutiyetin ilanından sonra kimi üst tabakadan kesimlerin ticarete bakış açıları değişmeye başlamıştı. Bir zamanlar çocuklarının başına devlet kuşu konmasını yani devletlû olmasını isteyip dua eden Müslüman analar şimdi evlatlarının ticaretle uğraşmaları, müteşebbis olmaları için ellerini duaya kaldırmışlardı. Bu saatten sonra gelişen söylemler, düşünceler ve Balkan savaşlarının yaratığı psikolojik ruh haliyle birlikte Devlet-i Aliyye’nin tek kurtuluş yolu “yerli ve milli” sermaye sınıfı yaratmak ve bunu da Türkçülük temelinde tek bir ulusa dayandırmaktan geçiyordu. “İş başa düşmüş”tü, devlet kendi burjuvazisini yaratmak için büyük adımlar atmaya başlayacak; şimdi teşvikler yerli ve milli burjuva sınıfı yaratmak için verilecekti. Bir taraftan yerli malı kampanyaları başlatılıyor, diğer taraftan ise gayriresmi olarak Hıristiyan ve Yahudilerden alışveriş yapılmaması için çağrı yapılıyordu. Devlet kendi burjuva sınıfını yaratmaya çalışıyordu fakat bir türlü istediği ilerlemeyi sağlayamıyordu. Bununla ilgili ne Avrupa kapitalistleri gibi ticarî bir ufku ne de burjuva sınıf geleneği vardı.

Öyle ki devlet kendi eşraf ve esnafına teşvikler vermiş olmasına rağmen 1914’te Müslüman-Türk burjuvazisinin elindeki sermaye oranı kimi kaynaklara göre yüzde 15 civarındayken, Osmanlı vatandaşı olan gayrimüslimlerin elindeki toplam sermaye oranı yüzde 80 civarındaydı. Yüzde 5 ise yabancı kuruluşların elindeydi. O yıllarda gayrimüslim nüfusun Osmanlı nüfusunun yüzde 20’sine denk geliyor olmasına rağmen, sermayenin büyük oranda gayrimüslimlerin elinde birikmiş olması daha çok kızdırıyordu yönetici elitleri. Diğer taraftan bu durum onları daha fazla telaşlandırıyordu; madem Müslüman Türk sermayesini sadece devletin imkânlarıyla güçlendirmek yetmeyecek ve uzun yılları alacaktı, o halde bu kadar beklemek Devlet-i Aliyye’yi daha fazla uçurumun kenarına itmez miydi? O yüzden onlara göre ne yapıp edip acele etmek ve bir yol bulmak gerekiyordu.

İlk olarak Ege bölgesindeki Rum nüfus çeşitli baskılarla bölgeden uzaklaştırılmaya başlandı. Yerlerine, özellikle Balkan savaşları sonrasında göç etmek zorunda kalan Müslüman Türkler yerleştirildi. Ancak bu yeni yerleşimciler, Rumların Batı ile kurduğu ilişkiler sayesinde geliştirdiği modern tarım tekniklerine ve bu toplumun kurmuş olduğu işletmeleri sürdürebilecek kültürel birikime sahip değildi. “Çeşme gibi bir yere o vakit gönderilmiş olan muhacirler, büyük çoğunlukla daha hububat [tahıl] ziraatini dahi bilmeyen pek zavallı, pek bilgisiz ve pek iptidai köylüler ve çoğu Türkçe dahi bilmeyen Akova, Kolaşın köyleri[nin] Boşnakları idi. Bunlar Çeşme’de buldukları ileri hayat standardına katiyen uyabilecek kimseler değildi. Nihayet ellerinden geleni yaptılar ve Çeşme’yi kısa bir zamanda kendi seviyelerine indirdiler.”[9] Sonuç olarak İttihatçıların saldırgan, tekçi, tepeden inmeci politikaları henüz onları istedikleri hedefe ulaştırmakta yetersizdi. Türk-Müslüman sermaye sınıfını hâkim kılmak için daha büyük olağanüstü fırsatların imdada yetişmesini bekleyeceklerdi. Fakat Ege’de yaptıkları Rum kaçırtması, Birinci Dünya Savaşı sürecinde Ermenilere yapılacaklar için bir prova niteliğindeydi.

“Allah’ın bir lütfu” Birinci Dünya Savaşı ve Emval-i Metruke Kanunu
Sermayenin büyük oranda Türk-Müslüman kesimine transferi için nihayet İttihat ve Terakki Partisine beklenen fırsat günü doğmuştu. Enver, Talat ve Cemal Paşa’dan oluşan üçlü Osmanlı’yı Almanya’nın yanında savaşa soktu. Amaçları hem kaybettikleri toprakları geri almak hem büyük Turan idealini gerçekleştirmek hem de gayrimüslimlerin elinde bulunan sermayeyi gasp edip Türk-Müslüman burjuvazisine aktarmaktı. Savaş sırasında Osmanlı dışarıda birçok ayrı cephede savaşırken içeride ise “dahili tümörlere” karşı, Dahiliye Nazırı Talat Paşa öncülüğünde büyük bir operasyonel savaş yürüyordu. Rumlar savaştan önce Ege bölgesinden büyük oranda kaçırtılmış, sürgün edilmişti. Savaş döneminde ise Karadeniz bölgesindeki Rumlar, Ruslarla işbirliği yapma ihtimali gerekçe gösterilerek kafileler halinde iç bölgelere sürüldü.

Yaşananların en trajiği ise Ermenilerin Osmanlı’ya karşı isyan ettikleri gerekçesiyle kitlesel tehcir edilmesi ve katliamlardan geçirilmesiydi. Aslına bakılırsa “kurt kuzuyu yemeyi” aklına bir kere koymuştu ama “suyumu kirlettin” diyerek yapacaklarını yapıyordu. Örneğin kimi bölgelerde Ermeniler İttihat ve Terakkinin (İT) örgütlediği çeteler tarafından taciz ediliyor, buna karşı tepkilerini gösterenler ise ya toptan sürgün ediliyor ya da farklı yollarla yok ediliyordu. Üstelik tüm bunlar, 1914 yılında Ermenilere reform taleplerinin karşılanacağı ile ilgili sözler verilmişken yapılıyordu. Sonuç olarak milyonlarca Ermeni binlerce yıldır yaşadıkları topraklardan sürgün ve imha politikası ile yok edildi; bu topraklara kök salmış olan soyları kurutuldu.

Birinci Dünya Savaşı, İttihatçı klik nezdinde sembolleşmiş bu devletlû sınıf için gerçekten büyük bir fırsattı. Bir Alman Büyükelçisi, merkeze gönderdiği 17 Haziran 1915 tarihli raporda Ermeni tehcirinin sadece askeri nedenlerle yapılmadığını anlatıyordu. Talat Paşa ile yaptığı bir sohbeti şöyle aktarıyordu: “Dünya Savaşı’nı bahane ederek, dış ülkelerin diplomatik müdahalelerine aldırmaksızın, ülkeyi iç düşmanlardan tamamen temizlemek istediğini ve bunun Türkiye’nin müttefiki Almanya’nın da çıkarlarına olduğunu söylemişti. Talat’a göre devlet böylece güçlenecekti.”

[10]Peki, Ermenilerden kalan gayrimenkullerin, işletmelerin, fabrikaların, bağ-bahçenin yerli sermayeye aktarılmasının yasal kılıfı neydi? 1915’in Eylül ayında İT tarafından Emval-i Metruke (terk edilmiş mallar) adında bir yasa çıkarıldı. Aslında ortada gönüllü bir “terk etme” yoktu ve bu yasa geriye kalan malların devlet tarafından nasıl gasp edileceği, nasıl üzerine çöküleceği, nasıl Müslüman-Türk burjuvaziye aktarılacağı ile ilgiliydi. Üstelik bu Emval-i Metruke Kanunuyla “terk edilmiş malların” geçici olarak Devlet koruması altına alınacağı ve sonrasında sahiplerine iade edileceği söyleniyordu ama tüm mülkler peyderpey yok pahasına kalburüstü eşrafa satıldı.

Savaş boyunca Rum ve Ermeni bölgelerinde göçürtme, yok etme operasyonu sürdükçe ciddi bir sermaye birikimi sağlandı. Savaştan önce gayrimüslimlerin elindeki yüzde 80 oranındaki sermaye şimdi tersine dönüyor, Müslüman-Türk burjuvazisinin eline geçiriliyordu.[11] Kendilerinin de söylemiyle belki de elli yılda elde edecekleri sermaye birikimini Birinci Dünya Savaşı sürecinde, yalnızca birkaç sene içinde; gasp, çökme, yok etme, tehcir, hile yoluyla elde edeceklerdi. İttihatçıların milli iktisatçılarından Mustafa Zühtü savaşın milli iktisada faydalarını şöyle anlatıyordu: “Harb olmasa, milli iktisat programında siyasete iktisadı, iktisada siyaseti takrib mesele-i esasiyyesinin halli bizde belki birkaç sene daha geç kalabilirdi.” Bu yağmalamanın diğer bir yanı da Ermeni veya Rum mahallerinin ateşe verilerek kundaklanmasıydı. Amaç, kaçırtılan bu unsurlar maazallah geri dönmeye kalkarlarsa, geride kendilerine ait hiçbir yapı bulamasınlar, uluslararası arenada kendilerine ait bu yapıları delil olarak gösteremesinlerdi.

Ermenilerin uğradıkları zulüm sadece geride bıraktıkları malların gasp edilmesiyle bitmiyordu. İT’nin istihbarat örgütü Teşkilat-ı Mahsusa eliyle örgütlenmiş, cezaevlerinden salıverilmiş ne kadar hırsız, cani, katil sürüsü varsa bu göç konvoylarına korkunç bir barbarlıkla saldırtılıyor, Ermenilerin yanlarında götürebildikleri değerli eşyalar zor yoluyla, katliamlarla ellerinden alınıyordu.

Savaş sonuna kadar büyük kazançlar elde edilmiş ve “Allah’ın bir lütfu” söylemi belki de ilk bu dönem hayat bulmuştu. Bunun somut bir ifadesi olarak, İT’nin yarı resmi gazetesi olan Tanin’de şöyle deniyordu: “Bu harbin bizler için birçok fena tarafları olduğu gibi birçok da iyilikleri olmuştur… Birkaç sene evveline gelinceye kadar memleketin bütün iktisadi faaliyeti gayr‑ı milli eller içinde olduğu halde şu bir iki seneden beri doğrudan doğruya milli olan teşebbüsât büyük bir vüs’at kesbetmiş bulunmaktadır... Harbin millî ticaret ve millî tüccarlar nokta-i nazarından icra ettiği bu faideli tesirlerden dolayı ne kadar memnun olsak azdır.”[12] Böylece daha net anlaşılıyor ki savaş, burjuvazinin politikalarını icra edebildiği en önemli araçlardan biridir. Her ne kadar Osmanlı egemenleri, emperyalist savaşın kaybeden tarafı olduysa da Türk-Müslüman kapitalist sermaye sınıfının temelini döşedikleri için, dışarıda kaybettiler ama içeride kazandılar. Yani “bir savaş kaybettiler ama bir savaş kazandılar” diyebiliriz.

(devam edecek)

[1] Fatma Müge Göcek, Burjuvazinin Yükselişi, İmparatorluğun Çöküşü, Ayraç Yay., s.250

[2] Yusuf Akçura, Türklerin İktisadi Uyanışı, tarihistan.org/turklerin-iktis…

[3] Yusuf Akçura, İktisadi Siyaset Hakkında, dergipark.org.tr/tr/download/a…

[4] Mehmet Sinan, Modernleşen Despotizmin Sivilleşme Sancısı /12, 28 Mart 2007, marksist.net/node/1480

[5] Osmanlı Donanması, Averof Zırhlısı ve Ulusal Kimlik, Toplumsal Tarih, sayı 113, Mayıs 2003

[6] Halide Edip Adıvar, “Padişah ve Şehzademize”, Türk Yurdu (14 Kasım 1912), s.26

[7] Tekin Alp aslen bir Yahudidir. Asıl adı Moiz Kohen’dir. Tekinalp, Tekin Alp, Munis Tekinalp, Musa Tekinalp gibi isimler kullanmıştır.

[8] Tekin Alp, Türkleştirme, Kültür Bakanlığı Yay., s.92 (Sermayenin Türkleştirilmesi noktasında devlete “büyük hizmetleri” olan Tekin Alp, “Türkleşmenin nimetlerini” “On Buyruk” başlığı altında Yahudi cemaatine de anlatır; “1. Adlarını Türkleştir, 2. Türkçe konuş, 3. Havralarda duaların hiç olmazsa bir kısmını Türkçe oku, 4. Okullarını Türkleştir, 5. Çocuklarını devlet okullarına gönder, 6. Ülke işlerine karış,7. Türklerle düşüp kalk, 8. Cemaat ruhunu kökünden sök, 9. Ulusal ekonomi alanında sana düşen görevi yap,10. Hakkını bil.”

[9] Akt. Ayşe Hür, altust.org/2020/01/sermayenin-…

[10] Akt. Ayşe Hür, Gayri Müslimlerin Öteki Tarihi, s.192, Literatür Yay.

[11] Sait Çetinoğlu, Zafer Toprak’tan döneme dair şu verileri paylaşıyor: “1908 ve 1913 arasındaki beş yıllık savaş öncesi dönemde faaliyete geçen anonim şirket sayısı toplam 113’tür, bu şirketlerin sermaye toplamı 10.596.562 Osmanlı Lirasıdır, savaş yıllarındaki dört yıllık dönemde (1914-1918) kurulan şirket sayısı 123’e yükselirken sermaye toplamı da 18.545.000 Osmanlı Lirasıyla neredeyse iki katına çıkmaktadır.” birikimdergisi.com/guncel/746/…

[12] Tanin, 7 Mayıs 1917
https://marksist.net/firat-yazgan/turk-milli-burjuvazisi-nasil-insa-edildi