Astare şa @astaresiya@qoto.org
Joined May 2023
“Hazarfen” sahibi bir Kürt: Bitlis Miri Abdal Han – I
Sedat ULUGANA
(I. Bölüm)
Bitlis mirleri içinde en çok bilinen iki önemli tarihi figür vardır: Şeref Han (V) ve Abdal Han (II). Bu şöhretlerini, büyük ölçüde kaleme alınmış iki temel esere borçludurlar. Şeref Han, “Şeref-nâme” adlı tarih kitabı ile; Abdal Han ise Evliya Çelebi’nin “Seyahatnâme” adlı külliyatındaki anlatılar ile hafızalara kazınmıştır. Bugün bu iki mire dair bildiklerimiz, neredeyse bütünüyle bu eserlerin sunduğu çerçevenin dışına çıkamamaktadır.
Yani onlara dair yazılanların büyük kısmı, söz konusu iki kaynağın verdiği bilgiler etrafında dönmekte; bu mirler ve dönemlerine ilişkin değerlendirmeler çoğu zaman tekrarlarla sınırlı kalmaktadır.
Bu yazının amacı, işte bu iki “popüler” mirden biri olan Abdal Han’ı, farklı kaynaklar ışığında yeniden ele almak; Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’sindeki bilgileri zenginleştirerek onun çizdiği portreyi genişletmek ve mümkün olduğunca bu çerçevenin dışına taşmaktır. Bu doğrultuda hem Abdal Han’a dair literatürde yerleşmiş bazı hatalı bilgileri düzeltmeye, hem de az bilinen ya da hiç bilinmeyen noktaları görünür kılmaya çalışacağız. Böylece Bitlis Mirliği’nin altın çağı olarak adlandırılabilecek II. Abdal Han dönemini (1618–1664) daha belirgin hale getirebiliriz.
Bugüne kadar Abdal Han’a dair verilen bilgiler ya eksik ya da hatalı olagelmiştir. Örneğin Evliya Çelebi’yi tekrar eden Nazmi Sevgen, Abdal Han’ın Mîr Şemsedîn’den sonra Bitlis miri olduğunu söyler ve onun hükümranlık tarihini 1638–1657 yılları arasına yerleştirir. Şakir Epözdemir ise bir adım daha ileri giderek, Abdal Han’ın Mîr Şemsedîn’in oğlu olduğunu iddia eder. Ziya Avcı da Şakir Epözdemir’in bu iddiasını tekrar edip, Abdal Han’ın 1657’de öldüğünü savunur.
Bu hatalı bilgiler, akademik tezlerde de aynen tekrarlanmış; özellikle Bitlis ve Van tarihini konu alan çalışmalarda, içinde Abdal Han adı geçen hemen her yerde temel kaynak olarak Evliya Çelebi ve Nazmi Sevgen’e başvurulmuştur. Yabancı araştırmacıların kaleme aldığı tez ve makalelerde de tablo pek değişmez; yorumlar ve varsayımlar çoğunlukla yine Evliya Çelebi’nin verdiği bilgilere dayanır. Robert Dankoff ve Christiane Bulut gibi isimler daha çok Çelebi’nin Bitlis mirliği ve Abdal Han algısına odaklanmış, onun çizdiği Abdal Han portresine sadık kalmışlardır.
Evliya Çelebi’nin iştahlı, renkli anlatımı sayesinde Abdal Han, sadece akademik tezlerin, araştırmaların ve makalelerin değil, edebi romanların da konusu haline gelmiştir. Örneğin Haydar Işık, Wilhelm Köhler’in Abdal Han konulu akademik çalışmasını Türkçeye çevirmekle kalmaz, ayrıca Abdal Han hakkında bir roman da yazar. Diğer bir roman yazarı olan Seyit Alp ise, şaşırtıcı biçimde, eserinde Abdal Han’ı olumsuz bir karakter olarak kurgular.
Tüm bu tablo içinde bir istisna olarak öne çıkan isim Yasemin Beyazıt’tır. Beyazıt, bütün bu saydığımız kaynakların aksine, Evliya Çelebi’nin Abdal Han’a dair yazdıklarına eleştirel yaklaşır ve deyim yerindeyse okuyucunun ufkunu açmayı başarır.
Onun gösterdiği üzere, Abdal Han gerçekten de Mîr Şemsedîn’in oğlu değildir; Mîr Zîyadîn’in oğludur. Mîr Zîyadîn ise Şeref-nâme’nin müellifi V. Şeref Han’ın oğludur. Yani Abdal Han, Şeref Han’ın torunu ve Mîr Şemsedîn’in yeğenidir.
Üstelik bu çıplak gerçek, yalnızca yazılı kaynaklardan değil, yüzyıllardır Bitlis’in İhlasiye Medresesi’nin avlusunda yatmakta olan bir sandukanın üzerinde de okunabilmektedir. Söz konusu sanduka, Abdal Han’ın oğlu Mîr Bedredîn’in mezarına aittir. Sandukada Türkçeleştirilmiş haliyle şu ibare yer alır:
“Bu mezar mutlu, şehid, merhum, Allah’ın rahmine ve affına muhtaç Şeref Han oğlu, Zîyadîn Han oğlu Abdal Han oğlu Bedredîn Han’a aittir. Sene (1674)”
Abdal Han’ın doğum tarihine dair kesin bir bilgi bulunmamaktadır; bu konuda yalnızca tahminler söz konusudur. Yasemin Beyazıt, Evliya Çelebi’nin Abdal Han’ın yaşına ilişkin verdiği bilgilere dayanarak, onun 1575–1580 yılları arasında dünyaya geldiğini ve 25 yaşında Bitlis miri olduğunu söyler.
Ne var ki burada da bir karışıklık vardır. Çünkü Evliya Çelebi, Abdal Han’ın yaşından bahsederken iki farklı rakam verir. Mesela 1650’deki olayları aktarırken onun 70 yaşında olduğunu belirtir. Aynı Evliya, 1656’daki Bitlis günlerini anlatırken ise, bu kez Abdal Han’ın kendi ağzından, 80 yaşında olduğunu yazar. Görüldüğü üzere bu iki tarih arasında 6 yıllık bir fark vardır.
Yine de Abdal Han’ın kendi yaşına dair verdiği bilgiyi esas alırsak, yani 1656 yılında 80 yaşında olduğunu kabul edersek, doğum yılını 1576 olarak varsayabiliriz. O zaman doğum yerinin de Azerbaycan (Nahçivan) olduğunu söyleyebiliriz; zira Şeref Han ailesi 1578 yılına kadar orada yaşamıştır. Buna karşılık Ziya Avcı, kaynak belirtmeksizin, Abdal Han’ın 1610–1615 yılları arasında doğduğunu iddia eder ki, bu iddia hem Evliya’nın kayıtlarıyla hem de kronolojik bağlamla çelişmektedir.
Aynı belirsizlik, Abdal Han’ın Bitlis mirliğinin tahta çıkış tarihi için de geçerlidir. Bu tarih de daha çok tahminlere dayanmaktadır. Yasemin Beyazıt, Abdal Han’ın 25 yaşında tahta çıktığını ve bu tarihin 1601 yılına tekabül ettiğini belirtir. Oysa Şeref Han’dan hemen sonra, bizzat kendi 1595 tarihli ifadesine göre tahta oğlu Şemsedîn çıkmıştır. Şemsedîn’den sonra da kardeşi Zîyadîn’in tahta geçtiğini biliyoruz.
Nitekim 1606 yılında Bitlis mirinin Zîyadîn olduğunu görmekteyiz. Mîr Zîyadîn’in 1617 yılına kadar bu görevini sürdürdüğünü ise başka bir kaynaktan öğreniyoruz. İtalyan seyyah Pietro Della Valle, 1616 yılında İstanbul’da bulunduğunu, bu esnada Bitlis mirinin, pahalı hediyeler eşliğinde padişahı ziyaret için şehre geldiğini yazar. Ziyaretin amacının, Nafiz Paşa tarafından gasp edilen topraklarının kendisine iade edilmesi olduğunu belirtir. Valle, sonuçta Bitlis mirinin tüm isteklerinin kabul edildiğini, buna karşılık kendisinin de Safevilere karşı savaşan Osmanlılara 12 bin atlı asker vermeyi taahhüt ettiğini aktarır.
Bir yıl sonra, yani 1617 yılının sonbaharında Van Paşası Tekeli Mehmed Paşa, Van askerleri, Bitlis miri Zîyadîn ve Hakkâri miri Yahya Bey ile birlikte Azerbaycan’a sefer düzenler. Ancak savaş esnasında Mîr Zîyadîn ve Yahya Bey, Tekeli Mehmed Paşa’dan habersiz biçimde askerlerini savaş alanından geri çekip mirliklerine dönerler. Bunun üzerine söz konusu iki mir ile Tekeli Mehmed Paşa arasında çatışma yaşanır. Çatışmalar sonucu Yahya Bey ile Tekeli Mehmed Paşa ölür; Zîyadîn’in akıbeti tam olarak bilinmese de büyük olasılıkla kendisine Bitlis tahtından el çektirilir.
Tam da bu noktada, büyük bir olasılıkla 1618 yılında Bitlis miri olarak karşımıza Abdal Han çıkar. Tevcihat defterine göre 1631’de de Bitlis tahtında “Zîyadîn oğlu Abdal” bulunmaktadır.
1630’lu yıllarda Osmanlı’nın İran sınırını Safevilerden koruyan isim yine Abdal Han’dır. Osmanlı Sultanı bu yıllarda ona karşı son derece tavizkâr davranmaktadır; zira Safevilerle savaş hali sürmektedir. Öyle ki Abdal Han çoğu zaman Osmanlı Sultanı’nın gönderdiği emirlere uymamaktadır.
https://www.numedya24.com/hazarfen-sahibi-bir-kurt-bitlis-miri-abdal-han-i/
İki dil, bir direniş hafızası:
Evdalê Zeynikê ile Dadaloğlu’nun Kozan Dağı Savaşı (1865-1866) - (II)
Sedat ULUGANA
(İkinci bölüm)
Sürmeli Mehmet Paşa ve süvarileri, rengârenk elbiseleri, süslü atları ve uzun Kürt mızraklarıyla Erzurum’a doğru hareket ederler. Erzurum’a vardıklarında paşa ve vali tarafından kabul edilir, halkın da yoğun ilgisiyle karşılaşırlar. Burada üç gün kaldıktan sonra Dersim’e doğru ilerlerler. Erzurum Valisi, Paşa’yı Dersim hakkında şu sözlerle uyarmıştır:
“Dersim’den geçerken çok dikkat edin Paşam; çünkü oranın halkı çok asidir, size saldırabilirler.”
Öyle ki Dersim coğrafyası, süvarileri hem etkiler hem de tedirgin eder. Bu sırada Sürmeli’nin alayında bulunan Evdal de idiaya göre (iddia eden Evdal’ın torunu Emer’dir ) Dersim’in doğasından ve özellikle kadınların güzelliğinden etkilenir; Dersim üzerine şu stranı söyler:
Dêrsimê xweş Dêrsimê
Dilêm loy lo dilêm loylo
Dilêm lo lo Dersimê xweş Dêrsimê
Avên çeman u kanyan tên ser me da gime gim,
Lu zime zime
Ezê li Dêrsima jêrin rastî sê zerya hatime
Yeka Tirk e yeka Kurmanc e yeka Ecem e
Bextê we da me birano, wana bi avirê çeva ez kuştime…
Gelenlerin Kürt olduğunu anlayan Dersimliler Mamekî köyü civarında mevzilerinden çıkarak Sürmeli Memed Paşa ve süvarilerini dostane bir şekilde karşılar. Yani Erzurum Valisinin korkusu gerçekleşmez.
Derviş Paşa, askerlerini getirip Osmaniye’de konuşlandırır. Sürmeli Mehmet Paşa ile Aslan Bey de Osmaniye’ye gelirler. Derviş Paşa seçkin birlikleriyle, Aslan Bey ise Gürcü ve Çerkezlerden oluşan yaklaşık 200 atlıyla birlikte Kozan Dağı’na saldırı başlatır. Sürmeli Mehmet Paşa ise süvarilerinin tüfeksiz olması nedeniyle Derviş Paşa tarafından doğrudan saldırıya katılmaktan alıkonulur.
Bu sırada Kozanoğulları’nın başında Yusuf Ağa’nın torunu Küçük Yusuf Ağa bulunmaktadır. Osmanlı güçlerine karşı direnirken, Dadaloğlu da ona dörtlükleriyle moral verir:
Aşağıdan iskân evi gelince
Sararıp da gül benzimiz solunca
Malım mülküm, seyfi gözlüm kalınca
Kaypak Osmanlılar size aman mı?
Kozan Dağı’nda Kozanoğulları ve Avşar Türkmenleri, Derviş Paşa’nın ordusunu ilk etapta bozguna uğratırlar; paşanın süvarileri kaçar. Ancak Aslan Bey’in Çerkez süvarileri, Türkmenlere arkadan saldırarak onları dağıtır. Bunu gören Derviş Paşa’nın askerleri geri dönerek Kozanoğulları’nın üzerine tekrar yüklenir ve nihayetinde Kozanoğulları yenilgiye uğrar. Bu savaşın ardından Osmanlı, Doğu Kozan’a da sefer düzenler; kısa sürede burası da düşer ve Kozan beyleri tek tek gelip teslim olurlar. Derviş Paşa’nın askerleri bölgede kalıcı olarak konuşlandırılır.
Kozanoğulları ve Avşar Türkmenleri (yaklaşık 50 bin kişi), Derviş Paşa ve Kazasker Ahmed Cevdet Paşa’nın koordinasyonunda; Çukurova, Halep, Diyarbakır, Bursa ve Kayseri yörelerine sürgüne gönderilir. Kozanoğulları’nın bu yenilgisi ve dağılması, bölgenin toplumsal dokusunda köklü kırılmalara yol açar. Sürgüne gidenler arasında yer alan Dadaloğlu, bu durumu şu dizelerle dile getirir:
Derviş Paşa yaktı yıktı illeri
Soldu bütün yurdumuzun gülleri
Karalar giydik de attık alları
Altınımız geçmez akçe tunç oldu
Ağlayı ağlayı Dadal’ım söyler
Vefasız dünyayı şu insan neyler
Bin yiğidi bir kötüye kul eyler
Şimdi sonra yaşaması güç olur
Sürmeli Mehmet Paşa dönüş hazırlığı yaparken, Kozan’da kolera salgını başlar. Paşa’nın 400 seçme süvarisinden yalnızca 30’u evlerine dönebilecektir. Paşa’nın yiğitlerinin ölüm haberleri ailelerine ulaştıkça ağıtlar yükselir, stranlarda “Kozan” adı yoğun biçimde anılır. Nitekim Evdalê Zeynikê Kozan seferini anlatan stranlar söyler:
Wey Xozanê
Xozandaxê lê lê lê li ber topê ye
De kalmastê birano ji bextê min alî ber topê ye
Heyla di binyê da zare zara pezkûvî
Weyla vê Xozanê lê lê li me yanda
Heyla min di simbêl reşa palik bada
Eyşan Xanimê digo Memed Paşa mi ji te ra nego
Berê xwe nede Xozanê…
Kozanoğulları ve Avşar Türkmenleri sürgün edildikleri yerlerde de Osmanlı’ya karşı direnişi tamamen bırakmamışlardır. Kozanoğlu Yusuf Bey, Osmanlı tarafından yaralı hâlde idam edilir. Dadaloğlu, Yusuf Bey için şu türküyü yakar:
Nolaydı da Kozanoğlum nolaydı
Sen ölmeden bana ecel geleydi
Bir çikimlik canımı da alaydı
Böyle rusvay olmasaydık cihanda
Derviş Paşa gayri kına yakınsın
Böbürlensin dört bir yana bakınsın
Emme bizden gece gündüz sakınsın
Öç alırız ilk fırsatı bulanda
1865 yılının Eylül ayının sonlarına doğru kolera salgını sona erer. Sürmeli Mehmet Paşa çadırını Kozan Dağı’nın eteğinde, bir pınarın başına kurmuştur. Yanında birkaç adamı ve eşi bulunmaktadır. Derviş Paşa, Sürmeli Mehmet Paşa’yı İstanbul’a götürmek istemektedir. Yol hazırlıkları başlamadan önce yöre köylüleri Evdalê Zeynikê aracılığı ile Sürmeli’yi bölgede görülen devasa yılanlar konusunda uyarırlar. Iddiaya göre Paşa, yöre halkının uyarılarına karşılık Evdal’e şu yanıtı verir:
“Eğer çadırımı buradan kaldırırsam, ‘Kürt Sürmeli Mehmet Paşa yılandan korktu’ derler; ismimiz korkağa çıkar. Olmaz, yılan benden korksun.”
Paşa, yılanları merak ettiği için bir gün pusuya yatar ve dağdan su içmek için inen kocaman bir yılanı yakalayıp öldürür. Başta Osmanlı askerleri olmak üzere çevrede bulunan herkes, bu cesaret ve fiziki güç karşısında hayrete düşer. Evdal tekrar Paşa’ya dönerek:
“Gel inat etme Paşam, böyle dev yılanlar her zaman çift olurlar; bu yılanın bir eşi daha vardır. Gel çadırını buradan kaldır. Yılanların öcünü bilirsin Paşam.” diye uyarır.
Ancak Paşa yine bu sözlere kulak asmaz, çadırını olduğu yerden kaldırmaz. Üç gün sonra köpeğinin havlamasıyla uyanır; bir yılan hızla çadırın içine girip Paşa’yı direğe yapıştırarak sarar. Adamları yetişene kadar Sürmeli Mehmet Paşa hayatını kaybetmiştir. Derviş Paşa ise askerlerini alarak İstanbul’a döner. Iddia bu.. lakin aynı tarihlerde eleşkirt taraflarına yolculuk eden İngiliz seyyah Yüzbaşı Burnaby’e göre Sürmeli Mehmet Paşa’nın kendisi de savaşçıları ile birlikte Kozan Dağı’nda Kolera salgınında yaşamını yitirmiştir.
Ez cümle: 1865–1877 yılları arasında Kozan’da Osmanlı tarafından yürütülen iskân hareketleri ve askerî harekât, binlerce insanın yerinden edilmesine ve ölümüne yol açmıştır. Kozanoğulları beyliği ve Avşarlar dağılmış, büyük ölçüde kimliklerini gizlemek zorunda kalmışlardır. Kürtlerin Şerê Xozanê (Kozan Savaşı) olarak adlandırdığı bu mücadele, kökeni Kürt olduğu ileri sürülen Kozan beyleriyle Kürt Sürmeli Mehmet Paşa’yı doğrudan karşı karşıya getirmemiş; ancak sonuçta her ikisine de mezar olmuştur. Dadaloğlu yakalanmış ve Payas Kalesi’nde hapsedilmiştir. Dadaloğlu ile karşılaşıp karşılaşmadığı bilinmeyen Evdalê Zeynikê ise memleketine dönebilmiş ve Kürdistan’ın en önemli dengbêjleri arasında anılmıştır. Yaşlılığında gözleri kör olmuş; bir kış boyunca yaralı bir turnayı stranlar eşliğinde beslemiş. Anlatıya göre turnanın kanadı iyileşirken Evdal’ın gözleri de yeniden görmeye başlamıştır. Kısacası bu tarihsel süreçten de geriye, esas olarak Dadaloğlu’nun türkülerinin ve Evdalê Zeynikê’nin stranlarının taşıdığı çok katmanlı bir hafıza kalmıştır.
Evdalê Zeynikê ile Dadaloğlu’nun Kozan Dağı Savaşı – (1865-1866) (I)
Sedat ULUGANA
Kozanoğulları’nın, Adana–Kozan (Sis) dağlık bölgesinde yaşamış bir Kürt hanedanı olduğu sıkça ileri sürülmektedir. Kozan adının, yaşadıkları dağlık ve vadili bölgeyi tanımlamak için kullanılan Kürtçe “kuz, xuz” kelimesinden türediği iddia edilir. Kürtçedeki çoğul eki “-an”ın kelimeye eklenmesiyle Kuzan (Xuzan) formunun oluştuğu, bunun da zamanla “Kozan” biçiminde telaffuz edilmeye başlandığı öne sürülmektedir.
Alman araştırmacı Wolfram Eberhard, Kozanoğulları’nın köken olarak Kürt olduklarını ve Yavuz Sultan Selim döneminde bölgeye sürgün edildiklerini belirtir. Ailenin Adana’ya Antep civarlarından geldiği tahmin edilmektedir. Kozanoğulları üzerine çalışmalar yapan Dr. Celile Celil, Rusya Devlet Arşivi’nde, Kozan Beyi Süleyman Bey’in İstanbul Konsolosluğu aracılığıyla Rusya Dışişleri’ne gönderdiği bir dilekçeye ulaşmıştır. Bu dilekçede, Kozanoğulları’nın Kürt oldukları, yaşadıkları bölgede fiilen bağımsız bulundukları, Osmanlı egemenliğini tanımadıkları ve aksi hâlde başkaldıracakları belirtilmektedir. Süleyman Bey ayrıca eski topraklarına dönebilmek için Rusya’dan yardım talep etmektedir. Belgede Süleyman Bey’in şu ifadeleri yer alır:
“Kozan ve çevresindeki bölgenin Kürdistan topraklarında olduğu ve bu bölgenin 1130 (1710) yılından beri Kürt aşiretler liderliğinin, atalarımın egemenliği altında bulunduğu herkes tarafından bilinmektedir.”
Kozanoğlu ailesinin Kozan (Sis) yöresindeki hâkimiyeti Selçuklu dönemine kadar geri götürülür. 1830–1840’lı yıllara kadar büyük ölçüde bağımsız yaşayan bu beyliğe Osmanlı merkezi idaresi tarafından sürekli seferler düzenlenmiştir. Osmanlı döneminde Mehmed Ali Paşa’nın oğlu Mısırlı İbrahim Paşa da Anadolu’ya geldiğinde Kozanoğulları üzerine ordu sevk etmiş, ancak başarılı olamamıştır. İbrahim Paşa’dan sonra bu kez Osmanlı Devleti Kıbrıslı Mehmed Paşa komutasında Kozan’a büyük bir ordu göndermiş, fakat bu birlik de Kozanoğulları karşısında tutunamayarak yenilgiye uğramıştır.
1700’lerden itibaren beylik giderek güç kazanır. En güçlü dönemini Yusuf Ağa zamanında yaşar. Sınırlarını Çukurova, İmamoğlu ilçesi, Anavarza Kalesi ve Ceyhan Irmağı’na kadar genişletir; Kars (Kadirli) ve Kozan (Sis) sancaklarını ele geçirir. Kozan’ın büyük beyi Yusuf Ağa, 1800’lü yılların başında Kozan’ı (Sis) iki oğlu arasında paylaştırır: Batı Kozan’ı büyük oğlu Ahmed Paşa’ya, Doğu Kozan’ı ise küçük oğluna verir. Osmaniye’nin güneyi, Kadirli’yi (Zulkadir) çevreleyen dağlar ve Ceyhan (Çemê Cihanê) Irmağı çevresi Doğu Kozan toprağına dahildir. Doğu Kozan’da çoğunlukla Türkmen aşiretleri (özellikle Avşar oymağı), ayrıca Ermeniler ve az da olsa farklı Kürt aşiretleri yaşamaktadır. Batı Kozan ise Ala Dağ (Eladağ) ile Kozan Dağı (Çiyayê Sisê) ve Seyhan Irmağı arasında kalan topraklardan oluşur; nüfusun yaklaşık yarısı Türkmen, yarısı ise Lek Kürtleridir.
Çoğunluğu Avşar oymağından oluşan Türkmenler, savaşlarda hemen daima Kozanoğulları’nın yanında yer almıştır. Avşarlarla Kozanoğulları arasındaki bu yakınlık, Türkmen ozanlarının dizelerinde açıkça görülür. Örneğin 1783’te Osmanlı’nın desteklemesiyle Çapanoğulları beyliği Kozanoğulları’na saldırdığında, Kozanoğulları’nın zaferi sonrasında Türkmen ozanları şu dörtlüğü söyler:
Çapanoğlunun kurşunu çatır patır
Kozanoğlununki hiç saymaz hatır su
Dağın ardında üç bin Çapanlı yatır
Yusuf beyim emme de atmış satır
Ağalık sistemiyle yönetilen Kozanoğulları ile sürekli göçe ve iskâna maruz bırakılan Avşarlar, Osmanlı açısından “asayişi bozan” temel tehdit unsurlarındandır. Bağımsız ve fiilen vergisiz yaşayan Kozanoğulları ve Avşarlar için, Kırım Savaşı’nın hemen ardından sistemli bir iskân politikası devreye sokulur. Bu dönemde Osmanlı için Kozan Dağı ve Gavurdağı’ndan Çukurova’ya (Kilikya Ovası) uzanan geniş bölge, “isyan” ve “tehdit” alanı olarak kodlanmıştır. Göç ve iskânın izleri ünlü ozan Dadaloğlu’nun türkülerinde çarpıcı biçimde yansır:
Kalktı göç eyledi Avşar elleri
Ağır ağır giden eller bizimdir
Belimizde kılıcımız Kirmani
Taşı deler mızrağımın temreni
Hakkımızda devlet etmiş fermanı
Ferman padişahın, dağlar bizimdir.
Velakin 1865 yılının baharında Osmanlı Sultanı tarafından Eleşkirt hakimi Sürmeli Mehmet Paşa’ya bir ferman gönderilir. Fermanın amacı, Kozanoğulları’na karşı sefer düzenlenerek bölgedeki hakimiyetlerinin tasfiye edilmesi, göçebe yaşam tarzının sona erdirilmesi, aşiretlerin denetim altına alınması, askerî kaynak sağlanması, vergi mükellefiyetinin tesis edilmesi ve vergilerin düzenli biçimde toplanmasının temin edilmesidir. Fermanda şu ifadelere yer verir:
“Adana yöresinde Kozanoğlu ailesi devlete isyan etmekte, eşkıyalık ve çapulculuğa önderlik etmektedir… Şimdiye kadar devlet bu sorunu barışçıl yollarla çözmek istemiş, bu amaçla birçok defa Kozanoğlu’na nasihat edilmiştir. Fakat o hiçbir zaman nasihatlerimize kulak asmamıştır. Âli Osman Devleti bu çıbanı yok etmek için karar almıştır; böylece Muhammed’in şeriatını ve devletin hükmünü burada daim kılacağız.
Bunun için ‘Fırka-i Islahiye’ adında askerî bir birlik oluşturduk. Bu askerî birlik 15 yaya taburundan, 2 süvari alayından müteşekkildir. Bir Nizam (Nizam-ı Cedid) taburu da Girit’ten gelip birliğe katılacaktır.
Bu birliğin komutanı Rumeli kahramanı Derviş Paşa’dır. Onun komutasında Kırım Savaşı kahramanı Kürt İsmail Paşa, Mirliva Hasan Paşa, Halep komutanı Seyyid Paşa, Mirliva Hüsnü Paşa gibi becerikli subaylar ve yiğit kahramanlar vardır. Bilindiği üzere sizin aileniz de bugüne kadar Âli Osman Devleti’ne pek çok mühim hizmette bulunmuştur. Devletin nazarında da sizin çok kıymetli bir yeriniz vardır. Bu görev için de hizmetiniz bizim için önemlidir.
Bunun için siz de yörenizdeki Kürtlerden en az 400 süvari toplayıp kısa sürede hazırlıklarınızı tamamlayarak derhâl yola çıkasınız ve Adana dolaylarında Derviş Paşa’ya ulaşasınız. Gürcü komutan Aslan Bey de Sarıkamış tarafından bir grup Çerkez ve Gürcü süvarisiyle Kozan’a gidecektir. Yola çıkmadan önce Erzurum valisini ve paşasını haberdar ediniz, sizin için ne gerekiyorsa yapsınlar.
Muvaffak olunuz. Gazanız mübarek olsun.”
Fermanın kendisine ulaşmasının ardından Sürmeli Mehmet Paşa divanını toplar ve hazır bulunanların fikrini tek tek sorar. Divanda çoğunluk “gitmeme” yönünde görüş bildirir. “Gitme” diyenler arasında dönemin efsanevi Kürt dengbêji Evdalê Zeynikê ile Paşa’nın ilk eşi Eyşan Hanım da vardır.
Eyşan Hanım Paşa’ya şu uyarıda bulunur:
“Âli Osman Devleti uzun zamandır bu aileyi sevmiyor. Bize düşmanlığı var. Koca Osmanlı Devleti senin birkaç süvarine muhtaç değildir. Seni tuzağa çekip öldürmek istiyor Paşa, gitme…”
Sürmeli Mehmet Paşa ise divandakilere şu cevabı verir:
“Gitmemek olmaz; gitmemek, Osmanlı Devleti’ne karşı isyan anlamına gelir. Ben gideceğim. Ama öyle savaşçılar götüreceğim ki yiğitliğim bundan sonra her yerde duyulsun, bilinsin…”
Sürmeli Mehmet Paşa, çevreye haber salarak birkaç gün içerisinde kendi kalesi olan Toprakkale’den (Topaxqele) 400 savaşçı toplar. Savaşçıları yiğitliği (mêrxas), savaşma gücü ve at biniciliği esas alınarak seçer. Bu uzun mızraklı seçkin savaşçıları, kendi konağının önünde toplar ve yola çıkmaya hazırlanır. Paşa, yola çıkmadan önce Evdalê Zeynikê’ye dönerek: “Evdal, haydi bize bir stran söyle de yola çıkalım.” der. Evdal, bir ağıtla başlar; söylediği stran, kadın ve çocukların ağlamasına yol açar:
Heyla wayê, heyla wayê
Ezê li dihayê kela Elajgirê dikevim ha li beyara
Hela mêzekin li leşkerê qerenizamiyê u li refê siyara
Çarsid xortê eşiretê berê xwe daye xeribiyê
Rebbê alemê, mîrê mîra, sihuda wana bişxuline
Kadınların ve çocukların ağlamaya başlaması üzerine Sürmeli Mehmet Paşa, Evdal’a dönüp şöyle der:
“Allah razı olsun, sefere gidiyoruz; şenlik yapacağımıza hepimizi ağlattın. Evdal, biz yas mı tutuyoruz ki böyle acıklı söylüyorsun? Her zamanki gibi söyle; çoluk çocuğu sustur ki yola çıkalım.”
Bunun üzerine Evdal daha hareketli, neşeli ezgilere geçer:
Evdal Begê bi sê denga kire gazî,
Go Surmelî Memed Paşa bavo,
Wê hal û hewalê me çawa be?
Li kêleka me ya rastê eskerê Romê ye,
Li pêşya me eskerê Hecî Ûsiv Paşayê Sîpikî,
Sofî Paşayê Hesenî, Temoyê Cibirî ye,
Li xana Çerkeza, bi me ra hûre-hûr e, gaze-gaz e,
Surmelî Memed Paşa digo Evla Beg, lawo, tu bajo
Ez bavê te me, kilê çevê Eyşan Xanimê me
Ez xudanê şanzde eşîrê me, lawo tu bajo!
Bavê te yê şev-xûnê li Ereb xe,
Li warê Husên Begê ra lêxe
Di Sîneka Êzdiya û Çemçê ra derbas be
Bi sibê ra konaxa bavê te Pîrkend e…
https://www.numedya24.com/evdale-zeynike-ile-dadaloglunun-kozan-dagi-savasi-1865-1866-i/
Leninizm, sosyalizmin adı altında iktidarın merkezileştirilmesidir. Bu nedenle sonuç, özgürlük değil; yeni bir egemenlik biçimi oldu.
Nicolas Lazarevitch
"Sabrın bir zeka biçimi olduğunu öğrendim. Her şeyin hemen çözülmesi gerekmiyor, her şeyin net bir cevabı olması gerekmiyor. Bazen yapabileceğiniz en iyi şey nefes almak, gözlemlemek ve olayların kendi akışına girmesine izin vermektir."
—Viggo Mortensen
Joined May 2023
